کاشیکاری هفتصد ساله ی نیشابور

کاشیکاری، اندازه: 106 در 61.6 سانتی متر، قدمت: اواخر سده ی سیزدهم یا اوایل سده ی چهاردهم میلادی، منطقه ی جغرافیایی: نیشابور، محل نگهداری: موزه ی متروپولیتن

مرجع: وبگاه موزه ی متروپولیتن

سنگ قبر کاشیکاری با قدمت هفتصد سال

شکل بالا یک سنگ  قبر کاشیکاری، ساخته شده در 1300 میلادی در شهر کاشان را نشان می دهد. مقبره های افراد مهم غالبا با نشانه هایی ساخته شده از سنگ، چوب یا کاشی مشخص می شدند. این کاشی نمونه ی کوچکی از محراب مسجد است که سوی مکه را نشان می دهد. متن این کاشی قبر نشان می ده که فرد درگذشته مطابق با قوانین اسلامی و رو به کعبه دفن شده است. همچنین سوره ی اخلاص در دور تا دور این کاشی نقش شده است.

مرجع: وبگاه موزه ی ویکتوریا و آلبرت

چند کاشی از سده ی سیزدهم میلادی

کاشی به فرم ستاره ی هشت پر، سده ی  چهاردهم میلادی، موزه ی لوور

کاشی به فرم ستاره ی شش پر با نقش فردی نشسته، اوایل سده ی سیزدهم میلادی، موزه ی لوور

کاشی به فرم ستاره ی هشت پر با نقش شتر، اواخر سده ی سیزدهم میلادی، موزه ی لوور

منبع: 1 – 2 – 3

کاشی های ایرانی از دوره ی ایلخانی در موزه ی لوور

این کاشی ها که ساخت سال 1267 میلادی / 665 هجری و متعلق به امامزاده جعفر دامغان هستند، اکنون در موزه ی لوور نگهداری می شوند و جزء کهن ترین کاشی های ایرانی موزه ی لوور از دوره ی مغول و حکومت ایلخانیان به حساب می آیند.

جزییات نقش های برخی از کاشی های هشت ضلعی و چلیپا را می توانید در عکس های زیر با وضوح بیشتری بیینید.

تاثیرپذیری آثار هنری از داستان بهرام گور و آزاده

داستان بهرام گور و دختر چنگ نوازی به نام آزاده علاوه بر آثار ادبی مانند شاهنامه ی فردوسی [1] یا هفت پیکر نظامی دستمایه ی نقوش بسیاری از آثار هنری نیز هست. قدمت این آثار به دوره ی ساسانی باز می گردد آنجا که نقش بهرام گور و آزاده، زیبایی بخش بشقاب های نقره ای ساسانی می گردد. پس از اسلام نیز این نقش را بر روی ظروف سفالین و کاشیکاری ها می بینیم. در ادامه علاوه بر خلاصه ای از داستان به نقل از شاهنامه و اشاره ی مختصری به داستان هفت پیکر، تعدادی از آثار هنری، که اکنون در موزه های مختلف جهان است، نشان داده شده است.

بشقاب نقره ی سبک ساسانی،قطر 21.7 سانتی متر، ساخت سده ی هفتم هجری، موزه ی متروپولیتن

آزاده دختر زیباروی چنگ نواز در دربار بهرام گور، روزی به همراه بهرام سوار بر شتری به شکار می رود:

چنان بد که یک روز بی‌انجمن     به نخچیرگه رفت با چنگ زن

کجا نام آن رومی آزاده بود     که رنگ رخانش به می داده بود

به پشت هیون چمان برنشست     ابا سرو آزاده چنگی به دست

کاسه، موزه ی متروپولیتن

بشقاب نقره ی دوره ی ساسانی،قطر 20.1 سانتی متر، موزه ی متروپولیتن

آزاده در پاسخ می گوید که دو تیر بر سر آهوی ماده بیفکن تا مانند آهوانِ نر شود. سپس شتر را بتاز تا آهو از دست تو بگریزد و به هنگام گریختن آهو، کمان مهره ای بینداز. گوش آهو از مهره خواهد خارید و برای خاراندن گوشش پای خود را به نزدیک گوشش می آورد. آنگاه تو با تیری پا و گوش و سرش را به هم بدوز.

بشقاب ساخت کاشان یا ری، سال 1200 میلادی

کاشیکاری تخت سلیمان، ساخت سال 1275 میلادی، ابعاد 31.4 در 32.3 در 5.3 سانتی متر، موزه ی ویکتوریا و آلبرت لندن

بهرام نیز به پیشنهاد آزاده عمل می کند ولی آزاده با دیدن این صحنه دلش به حال آهو می سوزد و اعتراض او بهرام را خشمگین می کند وموجب می شود که آزاده را از روی شتر بر زمین بیافکند. این داستان در شاهنامه ی فردوسی با جان دادن آزاده در زیر دست و پای شتر پایان می یابد.

سر و گوش و پایش به پیکان بدوخت     بدان آهو آزاده را دل بسوخت

بزد دست بهرام و او را ز زین     نگونسار برزد به روی زمین

هیون از بر ماه‌چهره براند     برو دست و چنگش به خون درفشاند

کاسه ساخت سده ی سیزدهم میلادی، موزه ی بروکلین

نظامی نیز در هفت پیکر داستان آزاده و بهرام گور را با تغییراتی بازگو می کند. در داستان هفت پیکر، نام دختر چنگ نواز به جای آزاده، فتنه است و بر خلاف شاهنامه داستان پایانی خوش می یابد. [2]

نگارگری صحنه ی شکار بهرام گور در حالی که فتنه نظاره گر صحنه ی شکار است، موزه ی بریتانیا

کاشیکاری های دوره ی صفوی در موزه های لوور و ویکتوریا و آلبرت

این نگاره ی کاشیکاری به اندازه های 1.15 در 1.75 متر متعلق به سده ی هفدهم میلادی و ساخته شده در اصفهان است. نقش «جشن در باغ» از نقشهای مورد علاقه در نگارگری مینیاتور بوده که به تدریج در آثار هنری دیگر مانند سرامیک نیز دیده می شود.

در کاشیکاری بالا، دو شخص اصلی تصویر در بخشی از چمنزار که با گلهای مختلف احاطه شده رو به روی هم و به سبک شرقی (دوزانو) نشسته اند. همچنان که در تصویر زیر با جزییات بیشتری می توان دید، شخصی که در سمت راست نشسته، با قلم و مرکب مشغول نوشتن بر برگ کوچکی است

در حالی که با توجه به  تصویر زیر، شخصی که در سمت چپ نشسته است، با توجه به حرکات دستش که برای بیان رسای مطلبی به حرکت در آمده،  مشغول خواندن و ادای موضوعی است.

در سمت راست تصویر پیشخدمتی را می بینیم که ظرف سر پوشیده ای با ترکیب رنگی آبی و سفید را در دست دارد. این ظرف نمونه ی بسیار خوبی را از سرامیک های آن دوره نشان می دهد.

با توجه به نوع لباسها و ریخت شناسی (morphology) می توان فهمید که این اثر متعلق به نیمه ی نخست سده ی هفدهم میلادی است. عمامه ی نسبتا بزرگی که مردان به سر دارند، لباسهای تنگ تونیک مانند و همچنین کمربند بزرگی که چندین بار به دور کمر پیچیده شده است از ویژگیهای لباس این دوره است.

امپراتوری صفوی علاوه بر اینکه منشاء تغییرات سیاسی بود، یک باز-زایی هنری کامل را پدید آورد. آنها اصفهان، پایتخت خود، را به صورت گسترده بازسازی کردند. برای مقایسه وسعت میدان شاه در اصفهان سه برابرPlace des Vosges در پاریس است که همزمان با میدان شاه بنا شده است. بسیاری از شاهان صفوی از حامیان هنر بودند و این حمایت به ایجاد سبک خاصی از هنر انجامید که ویژگیهای منحصر به خود را داشت. یکی از این ویژگیها که در تعارض آشکار با هنر امپراتوری عثمانی بود این است که پیکره ی انسانی بخش اصلی هنر دوره ی صفوی را تشکیل می دهد. همچنین در این دوره استفاده ی دوباره از رنگ زرد که برای پنج سده به فراموشی سپرده شده بود، دوباره آغاز شد.

نمونه ی دیگری از این سبک کار را می توان در اثر زیر که متعلق به کاخ چهل ستون است و اکنون در موزه ی ویکتوریا و آلبرت لندن قرار دارد دید.

این تصویر صحنه ی تفرجگاهی را نشان می دهد. مرکز توجه در این اثر، زوج اشرافی، و به طور خاص دختر، است که با نازپیشگی رو به روی یکدیگر نشسته اند. افراد دیگر که چه بسا ملازمان آنها باشند ظروف میوه و نوشیدنی را به همراه دارند.

توضیحات برگرفته از وبگاه موزه ی لوور و وبگاه موزه ی ویکتوریا و آلبرت لندن

کاشیکاری از تخت سلیمان و کاشان، هفتصد سال پیش

حمله ی مغول به ایران خصوصا در بخش خاوری کشور، ویرانی و نابودی بسیار به همراه داشت. البته پس از گذشت مدتی، رفاه و به دنبال آن داد و ستدهای بین المللی افزایش می یابد. یکی از نتایج این امر، ورود و تاثیر هنر کشور چین به/در ایران است. به همین دلیل در این دوره شاهد استفاده از المانهای چینی مانند ققنوس و اژدها در هنر ایران هستیم.

مدتی پس از حمله ی مغول شاهد هستیم که نقش های سکولار که برای تزیین دیوارهای قصرها طراحی شده در ساختار مکانهای مذهبی نیز دیده می شود. این عمل در حقیقت عبور از مرزهای موجود آن زمان است که چنین نقشهایی را در چارچوب مذهبی  تعریف شده نمی دانست. به عنوان مثال، در یکی از کاشیهای زیر نقش ققنوس را می بینید که  در اطراف آن آیاتی از قرآن به چشم می خورد.

کاشی به اندازه ی 31.4 در 32.3 در 5.3 سانتی متر، ساخت سال 1275 میلادی در تخت سلیمان، نقش بهرام گور در حال شکار به همراه آزاده بانوی چنگ نواز را سوار بر شتر نشان می دهد. بهرام برای نشان دادن مهارت خود با تیری پای عقب آهو را به سرش می چسباند. محل نگهداری این اثر موزه ی ویکتوریا و آلبرت لندن است.

_____

کاشیکاری با نقش سوارکاری و شکار. بخشی از قصری در کاشان یا ری. سده ی سیزدهم میلادی. این اثر اکنون در موزه ی هنرهای اسلامی برلین قرار دارد.

_____

کاشیکاری با نقش اژدها، ساخت 1275 میلادی در تخت سلیمان. محل نگهداری: موزه ی ویکتوریا و آلبرت

_____

کاشیکاری متعلق به محراب مسجدی در نطنز. اندازه :39 در 69ذ سانتی متر. ساخت 1307 میلادی. با نقش «لااله الا الله» به خط کوفی. بخشی از سوره ی 76 ام قرآن رد بالا به خط کوچکتری نقش شده است. همین اثر با جزییات بیشتر و رنگ واضح تر در شکل زیر.

منبع عکس دوم: اینجا

_____

کاشی با نقش ققنوس به همراه آیاتی از قرآن. ساخت بین 1275-1325 میلادی. محل نگهداری: موزه ی ویکتوریا و آلبرت لندن

_____

کاشی ستاره مانند با اشعار فارسی، ساخت کاشان در تابستان 1338 میلادی. محل نگهداری: موزه ی هنرهای اسلامی برلین

توضیحات برگرفته از 1-وبگاه موزه ی ویکتوریا و آلبرت لندن . 2- دانشگاه واشینگتن

کاشیکاری مدرسه ی امامی اصفهان در موزه ی متروپولیتن

این اثر در اندازه ی 343 در 288 سانتی متر، محراب مدرسه ی امامی اصفهان است که اکنون در موزه ی متروپولیتن نگهداری می شود. مهمترین المان مسجد، محراب و فرورفتگی آن است که سوی مکه را نشان می دهد. این محراب که در سال 755 هجری (1354 میلادی) ساخته شده، متشکل از موزاییک های تذهیب شده ی کوچکی است که در کنار یکدیگر قرار گرفته و شکلهای متنوع هندسی و نقوش گل مانند را پدید آورده اند.

در این محراب سه نوشته دیده می شود. بخش نخست که بر حاشیه ی بیرونی قرار دارد از پایین سمت چپ، آغاز و در پایین سمت راست، خاتمه می یابد. این نوشته که به «خط محقق» است آیات 14 تا 22 سوره ی دهم قرآن را نشان می دهد. نوشته ی دوم که در حاشیه ی بخش فرورفته ی محراب است، به «خط کوفی» و موضوع آن در مورد پیامبر است. نوشته ی سومی نیز به خط شکسته در وسط بخش فرورفته به چشم می خورد.

در میانه های دهه ی 1920 میلادی، کاشیکاری قسمتی از بخش فرورفته ی محراب که درست در زیر نوشته قرار دارد و همچنین بخشی از نوشته ی اصلی حاشیه ی بیرونی به وسیله ی هنرمندان مجرب ترمیم شده است.

توضیحات برگرفته از وبگاه موزه ی متروپولیتن نیویورک

کاشیکاری با نقش ققنوس، موزه ی متروپولیتن

این کاشی کاری با نقش ققنوس در اندازه ی 37.5 در 36.2 سانتی متر متعلق به دهه ی 1270 میلادی (650 هجری خورشیدی) است. این اثر در تخت سلیمان یافته شده و اکنون در موزه ی متروپولیتن نیویورک نگهداری می شود. نقش حاشیه ی بالایی اثر متشکل از گل ها و برگ هایی است که متناوبا تکرار می شود و حاشیه ی پایینی نقش گلهای شش پر را دارد.

در بخش میانی ققنوسی با پرهای تزیینی به چشم می خورد. پس زمینه ی این بخش با ابرهایی که بعضا قارچ مانند هستند پر شده است. این گونه نقش ابر در آثار کشور چین بسیار به چشم می خورد. ققنوس و اژدها دو المان کلیدی در تزیینات کاخهای پادشاهی در چین به شمار می آیند. استفاده از این نقوش بر روی کاشی اگر چه چندان در چین معمول نبوده ولی پس از حمله ی مغول، می توان این نقوش را بر روی کاشیکاری ها یافت.

در همین رابطه*:

کاشیکاری با نقش اژدها، کاشان، سده ی سیزدهم میلادی، مجموعه ی دیوید. این کاشیکاری از نظر زمانی، نقش کاشیکاری ، طراحی پس زمینه و رنگ آمیزی بسیار شبیه اثر بالاست. (برای بزرگنمایی روی عکس کلیک کنید)

توضیحات برگرفته از وبگاه موزه ی متروپولیتن

* با سپاس از ستوده ی عزیز به خاطر معرفی این اثر.